Izdebki

Pałac w Izdebkach – obecnie siedziba Środowiskowego Domu Samopomocy im. Anny, fot. E. Serwatka

Możliwe, że jakaś ruska osada na terenie obecnej wsi Izdebki istniała przed rokiem 1340. Pod koniec XIV wieku Dynów z okolicznymi wioskami znalazł się w posiadaniu możnego rodu rycerskiego wywodzącego się z Czech – Kmitów herbu Szreniawa. Za zgodą króla Ludwika Andegaweńskiego, księcia Władysława Opolskiego, który w latach 1372–1382 był namiestnikiem księstwa Ruś Halicka, królowej Jadwigi Andegaweńskiej oraz króla Władysława Jagiełły, Piotr Kmita (1350–1409) przeniósł na prawo niemieckie (magdeburskie) cały szereg wiosek obecnej Gminy Nozdrzec. Być może pośród nich były też Izdebki.

Według Kroniki parafii w Izdebkach i miejscowej tradycji założycielem Izdebek miał być pochodzący z Mazowsza jeden z rycerzy króla Kazimierza Wielkiego, który w nagrodę otrzymał od monarchy lasy znajdujące się na terenie dzisiejszych Izdebek. Wykarczował część lasu i założył dworek. Na Mazowszu, w ziemi łęczyckiej – skąd prawdopodobnie pochodził – dworki nazywano potocznie izbicami i od tej nazwy miała pochodzić nazwa wsi Izdebki. Izbiccy z Izbicy herbu Prawdzic mieli mieszkać na obszarze obecnych Izdebek jeszcze w połowie XV wieku.

Natomiast według Władysława Makarskiego, pierwotna nazwa miejscowości Gysdbycza pochodzi od „dużej izby, budowli zabezpieczającej filar mostu od uderzeń kry, fali, płynących drzew itp.; zrębu drzewa zbudowanego w prostokąt i nafasowanego ziemią jak przęsło ogrodzenia dawnych drewnianych zamków polskich i ruskich, rodzaj obronnej budowli”.

W pierwszej połowie XV wieku Izbica i Izdebka należały do dóbr bachórskich (później zwanych dynowskimi). Brak materiałów źródłowych nie pozwala na ustalenie rodzaju prawa, na którym je lokowano. Pierwsze zachowane wzmianki źródłowe dotyczące miejscowości pochodzą z 1436 roku. Znaczy to, że wieś nie była w okresie dwudziestoletniej „wolnizny”, co przewidywało prawo niemieckie, czyli była zorganizowana na tym prawie przed rokiem 1416. Mogło to mieć miejsce w czasie, gdy przywileje lokacyjne otrzymywały sąsiednie miejscowości: Stara Wieś (1359) oraz Dydnia i Temeszów (1361).

Dzisiejsze Izdebki składały się wtedy z dwóch części: Gysdbyczy (Izbicy) i Gysdebki (Izdebki). W tym czasie należały do własności szlacheckiej dóbr dynowskich, których właścicielami była rodzina Kmitów herbu „Tempy”. W roku 1441 zakończył się spór o dobra dynowskie pomiędzy Małgorzatą z Kmitów, a jej stryjem Mikołajem Kmitą. Małgorzata otrzymała miasto Dynów i m.in. Izdebki.

Mniej więcej w tym samym czasie dzierżawcą Izdebek u Mikołaja Kmity był Maciej Miroszewski. W 1442 roku odsprzedał on dzierżawę wsi Izdebki za 40 grzywien Wilhelmowi Grabownickiemu herbu Osorya, wojskiemu sanockiemu. W roku 1446 ten ostatni zastawił Izdebki Mikołajowi z Burzyna sędziemu ziemi sanockiej, także za 40 grzywien.

Po śmierci Małgorzaty z Kmitów Mościcowej, która nastąpiła zapewne przed 1467 rokiem, Izdebki odziedziczył jej syn Stanisław Denowski z Dynowa. W roku 1475 Stanisław Denowski poległ w czasie wyprawy wojennej na Śląsk. Cały majątek przejął wówczas jego syn Jan Denowski, podkomorzy sanocki, który zmarł bezpotomnie w 1493 roku. Po śmierci Jana Denowskiego dobra dynowskie w roku 1496– na podstawie spadku– przejęli jego bracia cioteczni Mikołaj i Piotr Rzeszowscy. Ci z kolei po kilku latach użytkowania sprzedali je wraz z Dynowem i innymi wioskami sposobem zamiany Janowi Amorowi Młodszemu herbu „Leliwa” z Tarnowa kasztelanowi krakowskiemu, sandomierskiemu, wojnickiemu. Blisko 70-letni Jan Amor Młodszy na przełomie XV i XVI wieku przekazał wieczyście dobra dynowskie wraz z Izdebkami synowi Janowi Amorowi Tarnowskiemu, późniejszemu kasztelanowi wojnickiemu, wojewodzie ruskiemu i hetmanowi wielkiemu koronnemu.

W 1523 roku Jan Amor Tarnowski sprzedał miasto Dynów z okolicznymi wsiami, w tym z Izdebkami, które nabył Piotr Wapowski herbu Nieczuja, stolnik sanocki, i jego brat Hieronim Wapowski. W 1552 roku w Izdebkach były dwie karczmy, dwa młyny o jednym kole. Urzędował pop.

Syn Piotra Wapowskiego – Andrzej Wapowski, kasztelan przemyski, był kolejnym właścicielem Izdebek. Po jego przedwczesnej śmierci dobra dynowskie, w tym Izdebki przeszły na rzecz wdowy po nim – Katarzyny z Maciejowskich Wapowskiej. W 1593 roku była ona fundatorką parafii izdebskiej i jej pierwszą kolatorką.

Po śmierci Katarzyny Wapowskiej Izdebki przeszły w ręce jej syna Jana Stanisława Wapowskiego. Z kolei później dobra te odziedziczyli jego synowie Mikołaj i Karol oraz córki Katarzyna i Franciszka. Spadkobiercy Jana Stanisława Wapowskiego przekazali swe dobra w dzierżawę. W latach 20. XVII wieku dzierżawcami wioski i dworu stali się Piotr, Andrzej, Stanisław i Jerzy Dębiccy. W latach 1638–1648 dzierżawcą Izdebek był Stanisław Pełka.

Mikołaj Wapowski, chcąc spłacić brata Karola i siostry, około 1645 roku sprzedał Izdebki Franciszkowi Orzechowskiemu. Po kupnie wsi przez Orzechowskiego zarządcą w jego imieniu został Bratkowski. Ten z kolei wydzierżawił Izdebki Janowi Dzięciołowskiemu. Po śmierci Franciszka Orzechowskiego spadek po nim przejął jego syn Samuel herbu Oksza, kasztelan przemyski. Kolejnym właścicielem wsi był jego syn Hieronim Orzechowski, a potem jego wnuk Piotr Orzechowski. W 1743 roku jako właściciele dworu w Izdebkach wymieniani są Jan i Piotr Orzechowscy, którzy byli synami Piotra Orzechowskiego. W 1777 roku Izdebki należały do Magdaleny Orzechowskiej, która wykupiła części dziedziczne po zmarłym mężu od swych synów Piotra i Jana Orzechowskich. W 1787 roku dwór w Izdebkach należał do Tadeusza Smarzewskiego. W 1799 roku właścicielem lub początkowo dzierżawcą dóbr izdebskich był Ludwik Siarczyński. Po jego śmierci w 1802 roku dwór izdebski przeszedł w ręce Ruckich (Rudzkich).

Około połowy XVIII wieku od braci Józefa i Adama Orzechowskich górną część Izdebek ze stojącym tam dworkiem nabył szlachcic Mikołaj Bukowski ożeniony z Magdaleną Morską. Natomiast główna część Izdebek razem z dworem od 1803 do 1833 roku należała do rodziny Ruckich herbu Jastrzębiec.

Od lat 30. XIX wieku posiadłość ziemska w Izdebkach znajdowała się we władaniu Leona Bukowskiego, który za pozwoleniem papieskim w 1806 roku ożenił się ze swą siostrze Pauliną z Ruckich. Dzięki temu, że jego małżonka była spadkobierczynią izdebskiego dworu, ród Bukowskich wszedł w jego posiadanie.

Tragiczne wydarzenia z 1846 roku spowodowały, że zraniony przez mieszkańców wioski hrabia Leon Bukowski wyjechał z Izdebek i zamieszkał w należącym do rodziny domu w Jarosławiu.

W 1855 roku Izdebki administracyjnie należały do obwodu sanockiego i powiatu brzozowskiego. Parafia rzymsko- i greckokatolicka znajdowała się na miejscu. Najbliższy urząd pocztowy mieścił się w Brzozowie. Właścicielem wsi był Bonawentura – syn hrabiego Leona Bukowskiego.

W 1872 roku Izdebki wchodziły w skład powiatu brzozowskiego. Podlegały pod sąd obwodowy w Przemyślu i powiatowy w Brzozowie. Urząd pocztowy mieścił się na Baryczy. Wieś zamieszkiwało 2096 osób. Wszystkich gruntów było 5528 liczonych w morgach niżno- austriackich.

Po śmierci Leona Bukowskiego w 1878 roku dobra izdebskie przypadły w spadku w równych częściach trzem jego córkom: Marii Miączyńskiej z Bukowskich, Zofii Ujejskiej z Bukowskich i Henryce Zaklice z Bukowskich.

W 1893 roku Henryka z Bukowskich Zaklika odkupiła część spadkową dóbr izdebskich od swej siostry Marii za 18 000 złr. W 1894 roku zmarła niespodziewanie młodsza siostra Henryki– Zofia. Część dóbr izdebskich Zofii przypadła jej nieletnim córkom: Henryce i Irenie Ujejskim. Nie chcąc doprowadzić do podziału dóbr izdebskich, wiosną 1895 roku Henryka Zaklika wykupiła części spadkowe od córek Zofii za 18 000 złr. W ten sposób Henryka Zaklika stała się samodzielną właścicielką dóbr izdebskich. Od tego czasu hrabina Zaklika często wyjeżdżała z Izdebek, mieszkała w Krakowie lub podróżowała po Europie.

W 1896 roku swoją rodzinę założyła córka Henryki Zakliki – Felicja, która wyszła za mąż za hrabiego Władysława Mycielskiego. Z małżeństwa tego przyszło na świat dwoje dzieci. Najpierw w 1900 roku Andrzej Mycielski – wybitny prawnik i profesor prawa (zm. 1993 r.) oraz w 1904 roku Anna – późniejsza właścicielka Izdebek.

Henryka z Bukowskich Zakliczyna w 1927 roku przekazała w formie darowizny dobra izdebskie wnuczce Annie z Mycielskich Gorayskiej. Sama pozostała jeszcze przez pewien czas w Izdebkach. W 1928 roku hrabina Henryka wyjechała na stałe z Izdebek i zamieszkała w Krakowie. Po wybuchu II wojny światowej przeniosła się z Krakowa do dóbr córki Felicji, wdowy po Władysławie Mycielskim, do Łuczanowic. Tam zmarła w 1943 roku w wieku 90 lat.

Owdowiała w 1931 roku Anna Mycielska wyszła ponownie za mąż w 1933 roku za hrabiego Ignacego Potockiego herbu Pilawa. Dobra izdebskie pozostawały własnością Anny Potockiej i jej męża do końca II wojny światowej. Po przeprowadzce w 1934 roku Anny i Ignacego Potockich do Rymanowa dzierżawił je Roman Bobowski, który w czerwcu 1944 roku został zamordowany w Izdebkach. Ostatnia dziedziczka dóbr izdebskich, hr. Anna Potocka, zmarła 3 listopada 1993 roku w wieku 89 lat. Mąż Anny Potockiej hrabia Ignacy Potocki zmarł w 1994 roku w wieku 88 lat. Oboje zostali pochowani w Rymanowie.

W Izdebkach przez stulecia funkcjonowała cerkiew. Pierwsza wzmianka o izdebskiej parafii prawosławnej pochodzi z roku 1526, kiedy to w wykazie dóbr izdebskich widniał pop. W tym samym czasie istniała także cerkiew, która przetrwała do 1593 roku, kiedy to Katarzyna Wapowska wykupiła ją i przemianowała na kościół łaciński. Przez kilkadziesiąt lat cerkwi w Izdebkach nie było. Ludność obrządku wschodniego należała wtedy do parafii w Wołodzi. Pod koniec lat 50. XVII wieku zaistniała możliwość ponownego wzniesienia cerkwi w Izdebkach. W roku 1660 wybudowano w dolnej części wsi nową cerkiew. Miała ona kształt łodzi. Wybudowano ją z drewna i pokryto gontem. Na wieżyczce cerkiewnej znajdował się mały dzwon. Do świątyni prowadziły dwa wejścia. Miała siedem okien. Została poświęcona i konsekrowana pw. Złożenia Szat Najświętszej Maryi Panny.

W latach 80. XIX wieku dokonano restauracji cerkwi. Pomalowano wnętrze świątyni i wykonano ikonostas. Cerkiew miała wewnątrz powałę, na której widniała scena Cudownego Zaśnięcia Maryi. Na ścianach cerkiewnych namalowano obrazy ukazujące św. Grzegorza Wielkiego, św. Jana Chryzostoma, św. Cyryla i Metodego, św. Heleny i św. Bazylego Wielkiego. W tym czasie malarz Barański wykonał rzeźbiony ikonostas. Wykonano mały, drewniany chór. Pod koniec 1880 roku ksiądz Aleksander Żelichowski, dziekan birczański, pobłogosławił cerkiew.

W roku 1908 koło cerkwi wybudowano murowaną dzwonnicę, którą pokryto blachą. W 1925 roku zakupiono trzy nowe dzwony o wadze 329, 180 i 77 kg. Dzwony większe zakupiono za ofiary złożone przez grekokatolików zamieszkałych w USA. Za wszystkie dzwony zapłacono firmie Felczyńskich z Przemyśla 586 dolarów. Przy poświęceniu ochrzczono je imionami: Piotr, Mikołaj, Jozafat.

W 1929 roku ksiądz proboszcz Orest Kałużniacki sporządził inwentarz swojej parochii. W cerkwi była posadzka kamienna wykonana przez zalanie kamieni gładzonych cementem. Ołtarz drewniany z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. W ołtarzu drewniane tabernakulum w kształcie czworoboku. Na drzwiczkach tabernakulum wyrzeźbiony Baranek Paschalny. Przy tabernakulum dwa lichtarze. Całe tabernakulum złocone, a wewnątrz ozdobione białym atłasem. Nad tabernakulum drewniany krzyż. Pomiędzy nawą główną a prezbiterium znajdowały się drewniane balaski. Brak było ambony do głoszenia kazań. Cerkiew oświetlano za pomocą pozłacanego pająka, lamp naftowych i świec. Do izdebskiej parafii należała cerkiew filialna w Obarzymie. Wybudowana została w 1828 roku pw. Przemienienia Pańskiego.

W latach 1870–1945 w parafii prawosławnej w Izdebkach pracowali księża Kałużniaccy. Najpierw Władysław Kałużniacki (1870–1914), który był postacią szanowaną przez wszystkich mieszkańców wsi bez względu na wyznanie. Podeszły wiek i choroba ojca Władysława nakłoniły jego syna – księdza Oresta – do powrotu z parochii w Pawłokomie do Izdebek. Uczynił to latem 1912 roku. Po przybyciu syna ksiądz Władysław Kałużniacki zrezygnował z prowadzenia izdebskiej parafii.

1 października 1912 roku dziekan birczański Jan Żarski instalował księdza Oresta Kałużniackiego na probostwo w Izdebkach. Orest Kałużniacki był kapłanem, który miał czułe serce dla swoich parafian, zwłaszcza ubogich. Dobrze układała się jego współpraca z księdzem łacińskim Janem Obarą. Uczestniczył w uroczystościach
w kościele łacińskim. Często zastępował księdza Obarę w jego posługach. Służył w konfesjonale przed uroczystościami odbywającymi się w parafii łacińskiej.

Podczas wojny ksiądz Orest Kałużniacki pozostał przyjacielem Polaków. 24 marca 1945 roku otrzymał nakaz opuszczenia wraz ze swymi parafianami Izdebek. Parafia liczyła wtedy 1300 osób. Do 30 marca część z nich opuściła wraz ze swym pasterzem Izdebki i osiedliła się w okolicach Kołomyi. Parafia greckokatolicka na terenie Izdebek przestała istnieć.

Izdebki zamieszkiwała również ludność wyznania rzymskokatolickiego. Być może w drugiej połowie XVI wieku powstał na terenie Izdebek kościół dojazdowy parafii w Wesołej, z którego korzystali izdebscy łacinnicy. Jeżeli naprawdę istniał, to była to bardzo mała świątynia, skoro w 1593 roku Katarzyna Wapowska wykupiła od księdza prawosławnego świątynię i przy niej ufundowała parafię łacińską. W latach 1600–1601 proboszcz parafii izdebskiej ksiądz Stanisław Fabrycy wspólnie z kolatorką Katarzyną Wapowską podjął decyzję o rozbudowie świątyni. Została wtedy dobudowana do istniejącej świątyni nawa główna i przebudowano prezbiterium. Kościół znajdował się na górce, na placu obsadzonym lipami, świerkami, dębami, na zachód od obecnego kościoła, na którym postawiona jest obecnie wschodnia część nowej plebanii. Posiadał kasetonowe ściany. Dach dwuspadowy pokryty gontem. W XVII stuleciu w przedsionku kościoła znajdowały się obrazy malowane na ścianach. Kościół posiadał drewniane sklepienie wykonane z belek, na których namalowane były obrazy świętych.

25 marca 1602 roku biskup Maciej Pstrokoński poświęcił i konsekrował rozbudowany kościół pw. Wniebowzięcia NMP, św. Michała Archanioła i św. Apostołów Piotra i Pawła. Wiek XVII nie był zbyt pomyślny dla izdebskiej świątyni. Przypuszczalnie ze względu na zbyt małą troskę o kościół ze strony XVII- wiecznych izdebskich proboszczów, jak i kolatorów parafii.

Gdy w 1720 roku biskup Jan Szembek wizytował parafię, nakazał rozmawiać proboszczowi księdzu Józefowi Gorgońskiemu z kolatorami o budowie nowego kościoła, gdyż obecny był zniszczony.

W 1728 roku Justyna Orzechowska zajęła się budową nowego kościoła, który wzniesiono na miejscu wcześniejszego pocerkiewnego. Była to świątynia zbudowana z drewna jodłowego, na kamiennej podmurówce. Wizytujący parafię izdebską w 1745 roku biskup Wacław Sierakowski dokonał konsekracji kościoła. Do dotychczasowych tytułów wcześniej szego kościoła (Wniebowzięcia NMP, św. Michała Archanioła i św. Apostołów Piotra i Pawła) dołączono jeszcze wezwanie św. Marii Magdaleny. Tytuł ten przyjęto po nieistniejącym już pocerkiewnym kościele w Hłudnie.

Na początku XX wieku istniejący kościółek stał się zbyt mały, aby pomieścić wszystkich parafian, których liczba wynosiła blisko 2700. Budowa nowego kościoła rozpoczęła się w 1911 roku.

źródło: „Gmina Nozdrzec Przewodnik”

Mapa – Izdebki, źródło: https://mapy.geoportal.gov.pl